برای حضور قلب در نماز و عدم ارتکاب به ریا چه باید کرد؟

پاسخ:

این سؤال در واقع دارای دو بخش است. یکی راه‌های کسب حضور قلب در نماز و دیگری دغدغة عدم ارتکاب به ریا. این دو موضوع رابطه عمیق و تنگاتنگ با یکدیگر دارند، ‌هر اندازه بتوان مصونیت از ریا را در وجود خویش ایجاد کرد به همان میزان می‌توان در زمینة کسب حضور قلب در نماز موفق شد. برای پیشگیری از ریا و تقویت و ایجاد حضور قلب در نماز باید حقیقت ریا و انگیزه‌های آن را شناخت و همزمان روش‌هایی را در اعمال و رفتار خود ایجاد کرد که بتوان از ریا به دور ماند.

حقیقت و معنای ریااصل «ریا» از کلمة رویت (دیدن) است⁽¹⁾ و در اصطلاح به معنای طلب مقام و منزلت در قلوب مردم به کار می‌رود که به وسیلة نشان دادن اعمال خوب و تظاهر به آن در حضور دیگران حاصل می‌شود.
هنگامی که انسان اعمال نیک خود را (مانند نماز، روزه، حج، صدقه و...) برای جلب توجه دیگران و خوب جلوه دادن خود نزد مردم انجام دهد، به این اعمال، اعمال ریایی گفته می‌شود.

نکوهش ریا در آیات و روایاتاز آن جا که هدف از عبادات، جلب رضایت خداوند و تقرب به درگاه الهی می‌باشد، هر نوع انگیزة دیگری برای انجام عبادات نکوهیده و ناپسند است. لذا خداوند در قرآن می‌فرماید: فویلٌ للمصلّین، الذین هم عن صلاتهم ساهون، الذین هم یُرائون و یمنعون الماعون.⁽²⁾ وای بر نمازگزاران! آن کسانی که نسبت به نماز خود مسامحه کارند، آنان که اعمال و عبادات خود را از روی ریا و خودنمایی انجام می‌دهند و از احسان به دیگران خودداری می‌کنند.
علی ـ علیه السّلام ـ نیز می‌فرماید: «آفةُ العبادةِ الرّیا»⁽³⁾ آفت عبادت ریا است. ریا در عبادت ممکن است انواع مختلف داشته باشد. آن که می‌خواهد از ریا مصون بماند و در نماز حضور قلب داشته باشد، توجه به این نکات مفید است:
1. ریا ممکن است در عبادات واجب مانند نماز و روزه محقق شود، مثلاً فردی که در خلوت و تنهایی اهل نماز نیست، امّا در حضور دیگران علاقه دارد نماز بخواند یا فردی که در حضور دیگران با والدین خود رفتار شایسته و برخورد مناسب از خود نشان می‌دهد، امّا در غیاب دیگران و در منزل با ایشان بی‌ادبی و بی‌احترامی می‌کند، از مصادیق ریا در اعمال واجب محسوب می‌شود و حرام است.
2. نوع دیگر ریا در عبادات آن است که فرد در اعمال واجب خود مرتکب ریا نگردد، یعنی هدفش رضای خدا باشد، امّا در عبادات مستحب خود مرتکب ریا شود، مثل این که در حضور مردم نماز مستحبی بخواند، تسبیح و صلوات بگوید. امّا در مواقعی که تنها است و کسی او را نمی‌بیند، علاقه به این اعمال نداشته باشد. یا رکوع و سجود و سایر افعال نماز را در حضور دیگران با کیفیت بهتر انجام دهد ‌تا در نظر دیگران مذهبی جلوه کند. امّا در تنهایی نمازش را سطحی و بدون کیفیت بخواند. تمامی این موارد از مصادیق ریا است و می‌تواند اعمال و رفتار فرد را دچار مشکل کند.
3. ریا در اظهار شهادتین(اسلام)
یکی از اقسام ریا این است که شخص شهادتین را به زبان می آورد ولی در دل آن را انکار می کند که این قسم داخل در کفر و نفاق است. چنین اشخاصی از کافر ظاهری بدتر و پر عقبوت ترند. زیرا هر صفت نفاق را دارد و هم صفت کفر را.
4. ریا در وصف عبادات
کسی که در اصل عبادات ریا نکند. ولی در اجزای عبادات سعی در ریا نماید. مثلا رکوع، سجده، قرائت و... نماز را در حضور دیگران با آب و تاب بجا آورد تا جلب نظر دیگران را بنماید. یا در مراسم عزاداری گریه خود را پاک نکند یا به هیبتی بخصوص عزاداری کند تا دیگران جذب و جلب او شوند.
5. ریا در غیر عبادات
مثل نظافت لباس به قصد خود نمایی یا پوشاندن عیبی از خود تا مردم او را پی عیب بدانند و یا در پنهان داشتن گناهان خود این قسم از ریا جایز است و از جهانی اگر انجام نشود انجام ندادنش حرام خواهد بود. مثل اینکه گناهان را از دید دیگران مخفی نکند و آنها را اظهار نماید. این کار قطعاً حرام است و خود یکی از گناهان کبیره به شمار می رود.
پس از آن که مفهوم ریا و مصادیق آن را در مورد عبادات شناختیم، برای این که عبادات به ریا آمیخته نشود، باید مواظب بود که نیت ما محض رضای خدا باشد و جز رضای خداوند هیچ هدف و نیت دیگری را در اعمال و رفتار خود مدّ نظر نداشته باشیم. ملا مهدی نراقی در کتاب ارزشمند« معراج السعادة» می‌نویسد: «شیطان برای افساد کار بندگان و آمیخته نمودن عبادات آنان به ریا، افراد را در مورد نیت، قرائت یا طهارت به وسواس می‌اندازد. اگر چند دفعه کسی اعتنا نکند و به آن چه از شرع رسیده اکتفا کند، دست از او بر می‌دارد و موفق نمی‌شود که اعمال و عبادات او را به ریا آلوده کند. امّا اگر به وسوسه‌های شیطان گوش فرا دهد و در هر عملی شک کند، کارش به جایی می‌رسد که از عبادت بازماند و اعمالش به ریا آمیخته شود.»⁽⁴⁾
خلاصه برای رهایی از ریا باید نفس خود را به پنهان داشتن عبادات عادت داد و همان گونه که درها را بر روی اعمال زشت خویش بسته‌ایم باید بر فاش شدن عبادات و اعمال خویش نیز بسته نگهداریم و تا حدّ ممکن سعی کنیم که اعمال خود را فقط برای خدا انجام دهیم. و هیچ گاه هدف این نباشد که دیگران اعمال را ببینند و تعریف و تمجید کنند، توجه داشته باشید که اگر تصمیم قطعی بگیریم و هدف رضای خدا باشد، خداوند ما را در این زمینه یاری می‌کند. زیرا خداوند فرموده است: و الذین جاهدوا فینا لنهدیّنهم سُبلَنا⁽⁵⁾. و کسانی که در راه ما تلاش و کوشش می‌کنند، ما آنها را بر راه‌های خویش هدایت می‌کنیم. نکته ای که بیان آن بسیار مهم است این است که از آن جا که اسلام دینی اجتماعی است و بسیاری ار عبادات ما اجتماعی است با ید با «تمرین» تلاش کنیم که این عبادات با ریا از بین نرد.
علی ـ علیه السّلام ـ نیز می‌فرماید: «بر تو باد به اخلاص، در نیت و عمل، به راستی که پاکی نیت و عمل خالص، سبب قبولی اعمال و ارزشمند شدن عبادت و بندگی خدا است.»⁽⁶⁾
اخلاص علاوه بر آن که زمینة ریا را از بین می‌برد، در ایجاد حضور قلب نیز مؤثر است. برای کسب حضور قلب در نماز به این نکات توجه شود:
1. در مکان خلوت نماز بخوانیم
اگر نماز فرادا یا نماز مستحب می‌خوانیم بهتر است جای خلوتی را انتخاب کرده که سر و صدا و مزاحمت نباشد.
2. عواملی را که باعث حواس پرتی در نماز می‌شود، قبل از نماز برطرف کنیم.
3. به معنای نماز و جملات و کلمات آن توجه داشته باشیم.
4. دربارة نماز و راه‌های ایجاد حضور قلب کتاب مطالعه کنیم. به خصوص کتاب‌های زیر بسیار مفید و راهگشا هستند.

پاورقی: